Spam là gì? Tác hại và cách phòng tránh hiệu quả

Bạn đã bao giờ cảm thấy phiền toái khi mở hộp thư email và thấy nó ngập tràn những thư quảng cáo không mong muốn? Hay liên tục nhận được những cuộc gọi, tin nhắn từ những số lạ với nội dung mời chào dịch vụ? Nếu câu trả lời là có, bạn đã và đang là nạn nhân của spam. Trong thời đại số, spam không chỉ gây khó chịu mà còn tiềm ẩn nhiều rủi ro về an ninh mạng.

Hiểu đúng và đủ về spam là bước đầu tiên để bạn tự bảo vệ mình và người thân trên không gian mạng. Bài viết này của AZWEB sẽ là người bạn đồng hành, giúp bạn đi từ định nghĩa cơ bản “spam là gì” đến việc trang bị những kỹ năng nhận biết, phòng tránh và xử lý spam một cách chuyên nghiệp. Hãy cùng khám phá để xây dựng cho mình một lá chắn an toàn trên môi trường Internet nhé!

1. Spam là gì? Một cái nhìn sâu sắc

Để chống lại spam hiệu quả, trước hết chúng ta cần hiểu rõ bản chất của nó. Đây không phải là một khái niệm mới, nhưng lại liên tục biến đổi theo sự phát triển của công nghệ.

1.1. Định nghĩa spam (tiếng Việt & tiếng Anh)

Spam, trong tiếng Việt thường được gọi là “thư rác” hoặc “tin nhắn rác”, là thuật ngữ dùng để chỉ các loại thông điệp điện tử được gửi đi hàng loạt đến những người không chủ động yêu cầu nhận. Nội dung của spam thường mang tính chất quảng cáo, giới thiệu sản phẩm, nhưng cũng có thể là lừa đảo hoặc phát tán phần mềm độc hại.

Theo thuật ngữ quốc tế, Spam được định nghĩa là Unsolicited Bulk Email (UBE) hoặc Unsolicited Commercial Email (UCE) – tức là những email thương mại hoặc email hàng loạt không được sự cho phép của người nhận. Một cách định nghĩa vui nhưng cũng rất chính xác, “Spam” còn được cho là viết tắt của cụm từ Stupid Pointless Annoying Messages (Những tin nhắn ngớ ngẩn, vô nghĩa và phiền phức).

1.2. Nguồn gốc và lịch sử thú vị của spam

Bạn có biết từ “spam” không bắt nguồn từ Internet? Tên gọi này xuất phát từ SPAM, một thương hiệu thịt hộp nổi tiếng của công ty Hormel Foods. Thuật ngữ này trở nên phổ biến qua một tiểu phẩm hài của nhóm Monty Python (Anh Quốc) vào năm 1970. Trong đó, từ “SPAM” được lặp đi lặp lại một cách phiền nhiễu, ám chỉ sự xuất hiện không mong muốn và quá mức cần thiết.

Từ đó, cộng đồng mạng sơ khai đã mượn từ này để chỉ những hành động gửi tin nhắn lặp đi lặp lại trên các diễn đàn. Vụ spam email hàng loạt đầu tiên được ghi nhận là vào ngày 3 tháng 5 năm 1978, khi một người tên Gary Thuerk gửi một email quảng cáo đến gần 400 người dùng trên mạng ARPANET (tiền thân của Internet). Hành động này đã mở đầu cho một “kỷ nguyên” của spam, phát triển và biến tướng không ngừng cho đến ngày nay.

2. Các hình thức spam phổ biến nhất hiện nay

Spam không còn chỉ giới hạn trong email. Nó đã len lỏi vào mọi ngóc ngách trong cuộc sống số của chúng ta. Dưới đây là những hình thức spam bạn thường gặp nhất.

2.1. Spam email (thư rác)

Đây là hình thức “cổ điển” và vẫn còn rất phổ biến. Hộp thư đến của bạn mỗi ngày có thể nhận được hàng chục email quảng cáo về các khóa học, bất động sản, thực phẩm chức năng,… mà bạn chưa từng đăng ký nhận.

• Biểu hiện: Email được gửi từ những địa chỉ lạ, tiêu đề giật gân, nội dung chung chung và thường chứa các liên kết hoặc tệp đính kèm đáng ngờ.
• Ví dụ thực tế: Email thông báo bạn đã “trúng thưởng” một giải thưởng lớn, yêu cầu cung cấp thông tin cá nhân để nhận quà. Hoặc email giả mạo ngân hàng, yêu cầu bạn nhấp vào link để xác thực tài khoản.
• Tác động & rủi ro: Spam email không chỉ gây đầy bộ nhớ hộp thư. Nguy hiểm hơn, nó là công cụ chính của tin tặc để thực hiện các cuộc tấn công lừa đảo (phishing là gì), phát tán virus hoặc mã độc tống tiền (ransomware là gì).

2.2. Spam tin nhắn SMS và cuộc gọi rác

Điện thoại của bạn reo lên, nhưng đầu dây bên kia là một giọng nói được ghi âm sẵn để quảng cáo? Hoặc hộp tin nhắn SMS đầy những lời mời vay tín chấp, mua bán nhà đất? Đó chính là spam SMS và cuộc gọi rác.

• Đặc điểm nhận dạng: Cuộc gọi thường đến từ các số máy lạ, sim rác hoặc các đầu số tự động. Tin nhắn SMS thường không có dấu, chứa các ký tự lạ và đường link rút gọn đáng ngờ.
• Ví dụ: Tin nhắn từ nhà mạng “fake” thông báo bạn đã trúng thưởng và yêu cầu nạp thẻ cào để nhận giải. Cuộc gọi tự động từ “tổng đài” thông báo bạn có bưu phẩm hoặc giấy triệu tập của tòa án, mục đích là để lừa đảo.

2.3. Spam trên mạng xã hội (Facebook, Messenger, Zalo,…)

Mạng xã hội là mảnh đất màu mỡ cho những kẻ spam. Mức độ tương tác cao và khả năng lan truyền nhanh chóng khiến hình thức này ngày càng trở nên tinh vi và khó chịu.

• Spam tin nhắn: Bạn nhận được tin nhắn hàng loạt trên Messenger, Zalo từ người lạ quảng cáo sản phẩm hoặc gửi những đường link độc hại.
• Spam bình luận: Dưới các bài đăng của bạn hoặc trên các Fanpage lớn, xuất hiện hàng loạt bình luận giống hệt nhau, thường là mời chào dịch vụ hoặc seeding sản phẩm.
• Spam tag (gắn thẻ): Bạn bị gắn thẻ vào những bài viết, hình ảnh bán hàng, livestream xổ số… dù không hề liên quan. Đây là một chiêu trò để tăng phạm vi tiếp cận cho bài viết của họ.

2.4. Spam trong game & diễn đàn trực tuyến

Cộng đồng game thủ và thành viên các diễn đàn cũng không thoát khỏi nạn spam.

• Spam trong game: Người chơi liên tục lặp lại một tin nhắn trên kênh chat thế giới để rao bán vật phẩm, tiền ảo. Hành động này gây loãng kênh chat và ảnh hưởng đến trải nghiệm của những người chơi khác.
• Spam trên diễn đàn: Các tài khoản mới được tạo ra chỉ để đăng bài viết hoặc bình luận chứa link quảng cáo đến một website khác. Mục đích của hành vi này không chỉ là quảng cáo mà còn để xây dựng backlink SEO một cách tiêu cực. Để hiểu rõ hơn về các kỹ thuật spam backlink, bạn có thể xem thêm bài viết về Blacklisting và các biện pháp bảo vệ website.

3. Vì sao spam lại nguy hiểm? Tác hại khôn lường của spam

Nhiều người cho rằng spam chỉ đơn giản là gây phiền toái. Tuy nhiên, tác hại của nó còn lớn hơn rất nhiều, ảnh hưởng đến cả cá nhân, doanh nghiệp và toàn xã hội.

• Gây lãng phí thời gian và tài nguyên: Mỗi ngày, bạn phải tốn thời gian để xóa những email, tin nhắn rác. Đối với doanh nghiệp, spam làm tiêu tốn băng thông mạng và không gian lưu trữ của máy chủ. Nó làm giảm hiệu suất làm việc khi nhân viên phải liên tục sàng lọc thông tin. Để bảo vệ hệ thống mạng, doanh nghiệp nên xây dựng firewall và cơ chế lọc email hiệu quả.
• Rủi ro bảo mật và lừa đảo tài chính: Đây là tác hại nguy hiểm nhất. Đằng sau một tin nhắn spam có thể là một âm mưu lừa đảo. Kẻ gian có thể dụ bạn nhấp vào một liên kết giả mạo (phishing email là gì) để đánh cắp mật khẩu email, tài khoản ngân hàng, tài khoản mạng xã hội. Tệ hơn, các tệp đính kèm trong email rác có thể chứa virus, mã độc mã hóa toàn bộ dữ liệu của bạn và đòi tiền chuộc (ransomware là gì). Ngoài ra, các phần mềm độc hại như trojan, spyware cũng có thể được phát tán qua spam.
• Ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín thương hiệu: Nếu hệ thống email của một doanh nghiệp bị chiếm quyền và sử dụng để phát tán spam, uy tín của thương hiệu đó sẽ bị tổn hại nghiêm trọng. Khách hàng sẽ mất niềm tin, và các nhà cung cấp dịch vụ email lớn như Google, Microsoft có thể đưa địa chỉ IP của công ty vào “danh sách đen“.
• Làm xói mòn niềm tin trên Internet: Khi spam tràn lan, người dùng trở nên e dè, mistrauisch hơn khi tương tác trên môi trường số. Mọi người sẽ ngần ngại nhấp vào liên kết, mở email từ người lạ, làm giảm hiệu quả của các hoạt động marketing chân chính.

4. Cẩm nang nhận biết và phòng tránh spam hiệu quả

Trang bị kiến thức để tự vệ là cách tốt nhất để đối phó với nạn spam. AZWEB sẽ hướng dẫn bạn các dấu hiệu nhận biết và những biện pháp phòng tránh thiết thực.

4.1. Dấu hiệu nhận biết spam

Dù xuất hiện dưới hình thức nào, spam thường có những đặc điểm chung. Hãy là một người dùng thông thái và kiểm tra các dấu hiệu sau:

• Người gửi không xác định: Địa chỉ email trông kỳ lạ, không chuyên nghiệp (ví dụ: khuyenmai123@xyz.com) hoặc số điện thoại không quen thuộc.
• Tiêu đề và nội dung giật gân, khẩn cấp: Các thông điệp thường tạo cảm giác cấp bách như “CẢNH BÁO: Tài khoản của bạn sẽ bị khóa!”, “Hành động ngay!”, “Phần thưởng sắp hết hạn!”.
• Lời chào chung chung: Thay vì gọi tên thật của bạn, spam thường dùng các cụm từ như “Chào khách hàng thân mến”, “Dear Sir/Madam”.
• Lỗi chính tả và ngữ pháp: Các tin nhắn spam, đặc biệt là lừa đảo, thường chứa nhiều lỗi sai ngớ ngẩn do được dịch tự động hoặc viết vội.
• Yêu cầu thông tin cá nhân: Không một tổ chức uy tín nào yêu cầu bạn cung cấp mật khẩu, mã OTP, số thẻ tín dụng qua email hay tin nhắn.
• Chứa liên kết hoặc tệp đính kèm đáng ngờ: Hãy cẩn thận với các đường link rút gọn (bit.ly,…) hoặc các tệp tin có đuôi .exe, .zip, .rar. Để hiểu thêm về các loại malware là gì và cách phòng tránh, bạn có thể tham khảo bài viết chuyên sâu của chúng tôi.

4.2. Cách phòng tránh & xử lý spam chuyên nghiệp

Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Hãy chủ động thực hiện các biện pháp sau để giảm thiểu spam:

• Bảo vệ thông tin cá nhân: Đừng tùy tiện công khai email, số điện thoại trên các trang web, mạng xã hội. Hãy sử dụng một email phụ cho các dịch vụ đăng ký online, diễn đàn,… để giữ cho email chính của bạn “sạch”.
• Không bao giờ trả lời spam: Việc trả lời (kể cả yêu cầu hủy đăng ký) sẽ xác nhận rằng địa chỉ email của bạn đang hoạt động, và bạn sẽ nhận được nhiều spam hơn.
• Tận dụng bộ lọc spam (Spam Filter): Các nhà cung cấp dịch vụ như Gmail, Outlook có bộ lọc spam rất thông minh. Hãy thường xuyên kiểm tra thư mục Spam/Rác và đánh dấu các email spam bị lọt vào hộp thư chính. Hành động “Báo cáo spam” (Report Spam) của bạn sẽ giúp hệ thống học và lọc tốt hơn trong tương lai.
• Cách báo cáo spam trên các nền tảng:
  • Gmail: Mở email, nhấp vào biểu tượng dấu chấm than (!) trên thanh công cụ.
  • Facebook/Messenger: Mở tin nhắn hoặc bình luận, tìm tùy chọn “Báo cáo” (Report) và chọn lý do là “Spam”.
  • Zalo: Nhấn giữ tin nhắn, chọn “Báo cáo” và chọn “Tin nhắn rác”.
• Chặn cuộc gọi, tin nhắn rác trên điện thoại:
  • Thủ công: Hầu hết smartphone đều cho phép bạn chặn số điện thoại trực tiếp từ nhật ký cuộc gọi hoặc tin nhắn.
  • Qua tổng đài: Đăng ký dịch vụ chặn tin nhắn, cuộc gọi rác qua tổng đài 5656 của Cục An toàn thông tin (Bộ TT&TT) bằng cách soạn tin nhắn theo cú pháp.
• Cài đặt phần mềm diệt virus: Một phần mềm diệt virus uy tín sẽ có thêm lớp bảo vệ, giúp bạn quét các tệp đính kèm và cảnh báo các trang web lừa đảo. Khám phá các phương pháp bảo vệ nâng cao như xác thực đa yếu tố (2fa là gì) và mã hóa (mã hóa là gì) để gia tăng mức độ an toàn cho tài khoản của bạn.

5. Quy định pháp luật và chế tài về spam tại Việt Nam

Hành vi phát tán spam không chỉ là một hành động phi đạo đức mà còn vi phạm pháp luật Việt Nam.

Chính phủ đã ban hành Nghị định 91/2020/NĐ-CP về chống tin nhắn rác, thư điện tử rác, cuộc gọi rác. Nghị định này quy định rất rõ ràng: “Nghiêm cấm hành vi gửi tin nhắn quảng cáo, gọi điện thoại quảng cáo đến các số điện thoại nằm trong Danh sách không quảng cáo”. Người dùng có quyền đăng ký số điện thoại của mình vào danh sách này để từ chối mọi quảng cáo.

Về chế tài xử phạt, Nghị định 91/2020/NĐ-CP cũng quy định mức phạt rất nặng để răn đe:

• Đối với hành vi gọi điện thoại quảng cáo: Phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 10.000.000 đồng.
• Đối với hành vi gửi tin nhắn rác, thư điện tử rác: Phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 10.000.000 đồng.
• Đối với nhà mạng, doanh nghiệp viễn thông: Nếu không thực hiện các biện pháp ngăn chặn tin nhắn rác theo yêu cầu của cơ quan nhà nước, mức phạt có thể lên tới 100.000.000 – 170.000.000 đồng.

Các quy định này cho thấy sự quyết liệt của nhà nước trong việc bảo vệ người dùng khỏi nạn spam, tạo ra một hành lang pháp lý vững chắc để xử lý các cá nhân, tổ chức vi phạm.

6. Câu hỏi thường gặp về spam (FAQs)

• Spam trên Facebook, Messenger, Zalo là gì? Đây là hành vi gửi tin nhắn, bình luận, hoặc gắn thẻ hàng loạt trên các nền tảng này mà không được sự đồng ý của bạn. Mục đích chủ yếu là để quảng cáo bán hàng, câu view, câu like hoặc lừa đảo bằng cách gửi link độc hại.
• Tại sao tôi lại nhận được spam dù không đăng ký ở đâu cả? Có nhiều lý do: thông tin của bạn có thể bị rò rỉ từ một dịch vụ nào đó mà bạn đã đăng ký (data breach); bạn đã công khai email/SĐT trên mạng xã hội; hoặc các spammers sử dụng phần mềm để tự động quét và thu thập thông tin liên lạc được đăng công khai trên internet.
• Spam có vi phạm pháp luật không? Có. Như đã đề cập ở trên, Nghị định 91/2020/NĐ-CP của Việt Nam quy định rõ các hành vi gửi tin nhắn rác, email rác, cuộc gọi rác là vi phạm pháp luật và có thể bị xử phạt hành chính với số tiền lớn.
• Làm sao để bảo vệ bản thân khỏi spam một cách tốt nhất? Cách tốt nhất là kết hợp nhiều biện pháp: (1) Cẩn trọng khi chia sẻ thông tin cá nhân. (2) Sử dụng các công cụ lọc spam có sẵn. (3) Không tương tác với spam. (4) Chủ động báo cáo và chặn các nguồn phát tán spam. (5) Cập nhật kiến thức về các hình thức lừa đảo mới, bao gồm cả kỹ thuật social engineering.

7. Kết luận

Qua bài viết này, hy vọng bạn đã có một cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về “spam là gì“. Spam không còn là một khái niệm xa lạ, nó là một phần không mấy dễ chịu của cuộc sống số mà tất cả chúng ta đều phải đối mặt. Nó không chỉ gây phiền toái mà còn là một cánh cửa cho những rủi ro nghiêm trọng về an ninh và tài chính.

Tuy nhiên, thay vì sợ hãi, chúng ta hoàn toàn có thể chủ động phòng chống. Bằng cách hiểu rõ các hình thức của spam, nhận biết được dấu hiệu đáng ngờ và áp dụng các biện pháp xử lý, bạn đang tự xây dựng một pháo đài vững chắc để bảo vệ không gian số của mình. Hãy nhớ rằng, sự cảnh giác và kiến thức chính là vũ khí mạnh mẽ nhất.

AZWEB tin rằng, với những thông tin và hướng dẫn chi tiết trong bài viết, bạn đã được trang bị đầy đủ để trở thành một người dùng Internet thông thái. Hãy cùng nhau nâng cao ý thức, bảo vệ thông tin cá nhân và chung tay xây dựng một môi trường mạng trong sạch, an toàn hơn cho tất cả mọi người.

8. Nguồn tham khảo & liên kết mở rộng

Bài viết được tổng hợp, phân tích và tham khảo từ các tài liệu uy tín của Google, Cục An toàn thông tin (Bộ TT&TT Việt Nam) và các tổ chức an ninh mạng quốc tế nhằm đảm bảo tính chính xác và cập nhật.

---

---