Scam là gì? Cách nhận diện và phòng tránh hiệu quả

Trong thời đại số, khi mọi giao dịch và kết nối đều có thể diễn ra qua màn hình, “scam” đã trở thành một bóng ma ám ảnh người dùng Internet. Từ những tin nhắn lừa đảo tinh vi đến các dự án đầu tư ảo, thực trạng này ngày càng trở nên phức tạp tại Việt Nam cũng như trên toàn thế giới. Bạn đã bao giờ tự hỏi làm thế nào để bảo vệ bản thân và gia đình khỏi những cạm bẫy này chưa?

Hiểu rõ “scam là gì” không chỉ là trang bị một kiến thức thông thường, mà là một kỹ năng sinh tồn thiết yếu. Việc nhận diện và phòng tránh lừa đảo giúp bạn bảo vệ tài sản, thông tin cá nhân và giữ cho trải nghiệm trực tuyến luôn an toàn. Hãy cùng AZWEB đi sâu vào bản chất của scam, học cách nhận diện các dấu hiệu đáng ngờ và trang bị những chiến lược phòng thủ hiệu quả nhất trong bài viết này nhé.

1. “Scam” là gì? Định nghĩa và các thuật ngữ liên quan

Chắc hẳn bạn đã nghe từ “scam” rất nhiều lần trên mạng xã hội, tin tức hay trong các cuộc trò chuyện hàng ngày. Vậy “scam là gì” một cách chính xác?

Về cơ bản, Scam (phiên âm tiếng Việt: /skæm/) là một thuật ngữ tiếng Anh dùng để chỉ bất kỳ hành vi lừa đảo, gian lận hoặc chiêu trò không trung thực nào được thực hiện nhằm chiếm đoạt tài sản, thông tin cá nhân hoặc lợi ích của người khác. Từ này có nguồn gốc từ tiếng lóng của Mỹ vào những năm 1960, ban đầu dùng để chỉ những trò lừa bịp trong các lễ hội. Ngày nay, ý nghĩa của nó đã mở rộng ra toàn bộ các hoạt động lừa đảo trên Internet và cả ngoài đời thực.

Để hiểu rõ hơn, chúng ta cần phân biệt “scam” với các khái niệm liên quan khác:

• Scammer: Là danh từ chỉ người hoặc tổ chức thực hiện hành vi scam. Họ là những kẻ lừa đảo.
• Fraud: Mang ý nghĩa trang trọng hơn, thường dùng trong bối cảnh pháp lý để chỉ các hành vi gian lận có quy mô lớn, cấu thành tội phạm hình sự như gian lận tài chính, gian lận bảo hiểm. Mọi hành vi scam đều là một dạng fraud, nhưng không phải fraud nào cũng được gọi là scam trong giao tiếp thông thường.
• Phishing: Là một hình thức scam cụ thể, trong đó kẻ lừa đảo (scammer) tạo ra các trang web, email hoặc tin nhắn giả mạo các tổ chức uy tín (như ngân hàng, ví điện tử) để lừa người dùng tiết lộ thông tin nhạy cảm như mật khẩu, mã OTP, số thẻ tín dụng.
• Spam: Là thuật ngữ chỉ các tin nhắn, email rác được gửi hàng loạt mà người nhận không mong muốn, thường với mục đích quảng cáo. Spam có thể chứa các liên kết dẫn đến một vụ scam, nhưng bản thân spam không phải lúc nào cũng là lừa đảo.

Ví dụ thực tế: Khi bạn nhận được một email thông báo “Chúc mừng bạn đã trúng thưởng iPhone 15” và yêu cầu bạn nhấp vào một liên kết lạ để nhận giải, đó chính là một vụ scam theo hình thức phishing. Kẻ gửi email đó là một scammer. Nếu bạn cung cấp thông tin và bị mất tiền, hành vi này có thể bị truy tố dưới tội danh fraud.

2. Bản chất và mục đích thực sự của một vụ scam

Hiểu được động cơ đằng sau mỗi vụ lừa đảo sẽ giúp bạn cảnh giác hơn. Bản chất của scam là một cuộc tấn công vào tâm lý, khai thác những điểm yếu phổ biến của con người như lòng tham, sự sợ hãi, lòng tốt hoặc sự thiếu hiểu biết.

Mục đích chính của các scammer không gì khác ngoài:

• Chiếm đoạt tài sản: Đây là mục tiêu phổ biến nhất. Scammer sử dụng vô số chiêu trò để thuyết phục nạn nhân chuyển tiền, từ việc đầu tư vào các dự án “ma” cho đến việc giả mạo người thân cần tiền gấp.
• Đánh cắp thông tin cá nhân: Dữ liệu cá nhân ngày nay quý như vàng. Scammer tìm cách lấy cắp tên, ngày sinh, số điện thoại, CCCD, thông tin tài khoản ngân hàng để bán cho bên thứ ba, sử dụng để vay tiền qua app hoặc thực hiện các hành vi phạm pháp khác.
• Khai thác lòng tin: Nhiều vụ scam được xây dựng dựa trên các kịch bản tinh vi để tạo dựng niềm tin. Chúng có thể giả làm chuyên gia, nhân viên ngân hàng, hoặc thậm chí là cơ quan công an để thao túng và kiểm soát nạn nhân.

Điểm khác biệt cốt lõi của scam so với các hình thức gian lận khác nằm ở tính chủ động và sự tương tác. Scammer không chỉ đơn thuần tạo ra một cái bẫy rồi chờ đợi, mà chúng chủ động tiếp cận, dẫn dắt và thuyết phục bạn “tự nguyện” sập bẫy. Chúng tạo ra một câu chuyện, một kịch bản cấp bách để bạn không có thời gian suy nghĩ hay kiểm chứng. Đây chính là yếu tố khiến scam trở nên nguy hiểm và khó lường.

3. Các loại hình scam phổ biến nhất hiện nay

Thế giới scam vô cùng đa dạng và liên tục biến đổi. Để giúp bạn dễ dàng nhận diện, AZWEB đã tổng hợp các hình thức lừa đảo phổ biến nhất hiện nay vào bảng dưới đây. Hãy lưu lại để tra cứu khi cần nhé!

Loại scam	Đặc điểm & Hình thức	Ví dụ minh họa	Đối tượng nhắm tới
Lừa đảo tài chính	Hứa hẹn lợi nhuận cao bất thường, đầu tư vào các dự án ảo, sàn Forex, tiền mã hóa không uy tín. Sử dụng hình ảnh “chuyên gia” để tạo niềm tin.	Tham gia nhóm đầu tư được “chuyên gia đọc lệnh” cam kết lãi suất 30%/tháng. App đầu tư sập sau khi huy động được một lượng vốn lớn.	Người tìm kiếm cơ hội đầu tư, người có mong muốn làm giàu nhanh.
Lừa qua mạng xã hội	Giả mạo tài khoản Facebook, Zalo của người thân, bạn bè để nhắn tin vay tiền. Tạo các chương trình trúng thưởng, give-away giả để yêu cầu phí nhận quà.	“Mẹ ơi con đang cấp cứu, chuyển tiền vào số tài khoản này giúp con”. Fanpage giả mạo một thương hiệu lớn thông báo bạn trúng xe máy và yêu cầu nộp “phí vận chuyển” 1 triệu đồng.	Mọi người dùng mạng xã hội, đặc biệt là người lớn tuổi và những người ít cập nhật thông tin.
Lừa đảo thương mại điện tử	Lập các shop “ma” trên mạng xã hội hoặc sàn TMĐT, đăng bán sản phẩm hot với giá cực rẻ. Yêu cầu khách hàng chuyển khoản đặt cọc trước rồi chặn liên lạc, không giao hàng hoặc giao hàng giả.	Đặt mua một chiếc điện thoại iPhone mới giá chỉ bằng nửa giá thị trường, sau khi chuyển khoản thì shop biến mất. Mua một chiếc váy hiệu nhưng nhận về một sản phẩm kém chất lượng.	Những người thường xuyên mua sắm online, thích săn sale giá rẻ.
Phishing (Tấn công giả mạo)	Gửi email, tin nhắn SMS hoặc tạo website giả mạo các tổ chức uy tín như ngân hàng, ví điện tử, cơ quan thuế, nhà mạng… để lừa người dùng nhập thông tin.	Tin nhắn SMS có tên định danh (brandname) của ngân hàng thông báo “Tài khoản của bạn có dấu hiệu bất thường, vui lòng đăng nhập vào [link giả mạo] để xác thực”.	Tất cả người dùng email và các dịch vụ trực tuyến.
Scam tuyển dụng	Đăng tin tuyển dụng với các mô tả hấp dẫn như “việc nhẹ lương cao”, “làm việc tại nhà”, “không cần kinh nghiệm”. Yêu cầu ứng viên nộp phí hồ sơ, phí đồng phục, phí đào tạo hoặc lôi kéo tham gia mô hình đa cấp trá hình.	Công việc cộng tác viên online cho sàn TMĐT, chỉ cần chốt đơn ảo để tăng tương tác và nhận hoa hồng, nhưng phải nạp tiền vào hệ thống trước. Yêu cầu đóng 500.000đ tiền “phí giữ chỗ”.	Sinh viên, người lao động đang tìm việc, mẹ bỉm sữa.
Scam tình cảm (Romance Scam)	Kẻ lừa đảo xây dựng một mối quan hệ tình cảm trực tuyến với nạn nhân. Sau khi có được lòng tin, chúng sẽ bịa ra các câu chuyện éo le (cần tiền chữa bệnh, gặp tai nạn) để nhờ giúp đỡ tài chính.	Một người nước ngoài điển trai, thành đạt làm quen qua mạng, hứa hẹn về một tương lai hạnh phúc và ngỏ ý gửi một thùng quà giá trị về Việt Nam, sau đó yêu cầu nạn nhân đóng “phí hải quan” để nhận quà.	Những người cô đơn, đang tìm kiếm một mối quan hệ tình cảm.

4. Những dấu hiệu “cờ đỏ” giúp bạn nhận biết scam

Dù chiêu trò có tinh vi đến đâu, các vụ scam thường để lại những dấu vết chung. Việc nhận ra các “cờ đỏ” (red flags) này là tuyến phòng thủ đầu tiên và quan trọng nhất. Hãy luôn cảnh giác nếu bạn gặp phải một trong những dấu hiệu sau:

• Lời đề nghị quá hấp dẫn và phi thực tế: Đây là dấu hiệu kinh điển nhất. Nếu ai đó hứa hẹn một khoản lợi nhuận khổng lồ với rủi ro bằng không, một món quà giá trị mà không cần làm gì, hay một công việc lương cao ngất ngưởng mà không yêu cầu kinh nghiệm, hãy tự hỏi: “Tại sao lại là mình?”.
• Tạo áp lực về thời gian và tâm lý: Scammer thường xây dựng một kịch bản cấp bách, khẩn cấp. Ví dụ: “Chương trình chỉ còn 2 suất cuối cùng!”, “Nếu không chuyển tiền ngay, người thân của bạn sẽ gặp nguy hiểm”, “Tài khoản của bạn sẽ bị khóa trong 5 phút nữa”. Mục đích là để bạn hoảng sợ, lo lắng và không có thời gian suy xét hay kiểm chứng.
• Yêu cầu cung cấp thông tin nhạy cảm: Không một tổ chức hợp pháp nào (ngân hàng, cơ quan nhà nước, công ty uy tín) lại yêu cầu bạn cung cấp mật khẩu, mã OTP, mã PIN hay số CVC/CVV của thẻ tín dụng qua điện thoại, tin nhắn hay email. Thông tin này là tuyệt mật.
• Sử dụng kênh giao tiếp không chính thống: Một “nhân viên ngân hàng” nhưng lại liên hệ với bạn qua Zalo cá nhân? Một “công ty lớn” nhưng lại gửi email từ một địa chỉ miễn phí như @gmail.com thay vì tên miền riêng? Đây là những dấu hiệu rất đáng ngờ.
• Sai sót về ngôn ngữ và hình thức: Các tin nhắn, email hay website lừa đảo thường chứa đầy lỗi chính tả, ngữ pháp cẩu thả, hoặc có thiết kế thiếu chuyên nghiệp, khác biệt so với giao diện chính thức của thương hiệu mà chúng đang giả mạo.
• Yêu cầu thanh toán bằng các hình thức khó truy vết: Scammer thường yêu cầu nạn nhân chuyển tiền qua các tài khoản cá nhân (tài khoản rác), thẻ cào điện thoại, hoặc các loại tiền mã hóa. Lý do là vì những hình thức này rất khó để truy lại dấu vết và thu hồi.

5. Hậu quả nặng nề khi trở thành nạn nhân của scam

Sập bẫy lừa đảo không chỉ đơn thuần là mất tiền. Hậu quả của nó có thể kéo dài và ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều khía cạnh trong cuộc sống của nạn nhân.

• Thiệt hại về tài chính: Đây là hậu quả trực tiếp và rõ ràng nhất. Nạn nhân có thể mất từ vài trăm nghìn đến hàng tỷ đồng. Nhiều người đã mất trắng số tiền tiết kiệm cả đời, thậm chí phải gánh những khoản nợ khổng lồ.
• Bị đánh cắp và lạm dụng danh tính: Khi thông tin cá nhân (CCCD, hình ảnh, số điện thoại) rơi vào tay kẻ xấu, bạn có thể bị dùng để đăng ký vay tiền qua app, đăng ký tài khoản viễn thông trả sau, hoặc thậm chí là để tạo ra các hồ sơ giả mạo nhằm tiếp tục lừa đảo người khác. Bạn có thể vô tình trở thành tội phạm trong một vụ án khác. Xem thêm bài viết về doxing là gì để hiểu rõ hơn về hậu quả khi bị lộ thông tin cá nhân.
• Ảnh hưởng nghiêm trọng đến tinh thần: Cảm giác bị lừa dối, sự xấu hổ, tức giận và mất niềm tin vào người khác có thể gây ra khủng hoảng tâm lý, trầm cảm và lo âu. Nỗi đau tinh thần này đôi khi còn nặng nề hơn cả thiệt hại vật chất.
• Rủi ro về pháp lý: Trong một số trường hợp, tài khoản ngân hàng của nạn nhân có thể bị kẻ lừa đảo sử dụng làm trung gian để nhận tiền từ các nạn nhân khác. Khi đó, bạn có thể bị liên đới và phải đối mặt với các cuộc điều tra từ cơ quan chức năng.
• Mất mát uy tín cá nhân và công việc: Nếu tài khoản mạng xã hội hoặc email của bạn bị chiếm đoạt và dùng để lừa đảo bạn bè, đồng nghiệp, uy tín của bạn sẽ bị tổn hại nghiêm trọng. Tìm hiểu thêm về cách bảo vệ tài khoản mạng xã hội tại bài viết hacker là gì.

6. Phải làm gì? Cách phòng tránh và xử lý khi gặp scam

Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Trang bị kiến thức và tuân thủ các nguyên tắc an toàn là cách tốt nhất để bảo vệ chính mình. Nếu không may gặp phải một tình huống nghi ngờ, hãy bình tĩnh và xử lý theo các bước sau.

A. Các nguyên tắc vàng để phòng tránh scam:

1. “Chậm lại một nhịp”: Trước bất kỳ thông tin nào có vẻ quá tốt, quá gấp hoặc quá lạ, hãy hít một hơi thật sâu và tự cho mình thời gian để suy nghĩ. Đừng bao giờ ra quyết định, đặc biệt là quyết định liên quan đến tiền bạc, dưới áp lực.
2. Kiểm tra và xác thực chéo: Luôn kiểm tra lại thông tin từ một nguồn độc lập. Nếu người thân nhắn tin vay tiền, hãy gọi điện thoại trực tiếp cho họ để xác nhận. Nếu nhận được email từ ngân hàng, hãy truy cập website chính thức của ngân hàng bằng cách tự gõ địa chỉ vào trình duyệt, thay vì nhấp vào link trong email. Tham khảo thêm bài viết tên miền lừa đảo là gì để nhận diện các website giả mạo.
3. Bảo vệ thông tin như báu vật: Tuyệt đối không chia sẻ mật khẩu, mã OTP, thông tin CCCD, số thẻ ngân hàng cho bất kỳ ai qua mạng. Hãy nhớ, bạn là người duy nhất cần biết những thông tin này.
4. Cẩn trọng với các liên kết và tệp đính kèm lạ: Đừng vội vàng nhấp vào các đường link hay tải về các tệp tin từ những người gửi không rõ nguồn gốc. Chúng có thể chứa virus hoặc phần mềm độc hại được thiết kế để đánh cắp dữ liệu của bạn. Tìm hiểu thêm về malware là gì và các biện pháp phòng tránh.
5. Sử dụng mật khẩu mạnh và xác thực hai yếu tố (2FA): Đặt mật khẩu khác nhau cho các tài khoản quan trọng và kích hoạt lớp bảo vệ thứ hai (2FA). Điều này sẽ khiến kẻ xấu khó xâm nhập hơn rất nhiều ngay cả khi chúng biết mật khẩu của bạn.

B. Hướng dẫn xử lý khi phát hiện hoặc đã bị scam:

Nếu bạn nhận ra mình đang hoặc đã bị lừa, điều quan trọng là phải hành động nhanh chóng.

1. Ngừng mọi giao dịch và liên lạc: Chặn ngay lập tức mọi kênh liên lạc với kẻ lừa đảo (số điện thoại, tài khoản mạng xã hội). Không chuyển thêm bất kỳ khoản tiền nào dù chúng có hứa hẹn sẽ hoàn trả.
2. Liên hệ ngân hàng ngay lập tức: Gọi đến hotline chính thức của ngân hàng để thông báo về giao dịch lừa đảo và yêu cầu khóa thẻ, khóa tài khoản khẩn cấp. Việc này giúp ngăn chặn thiệt hại tiếp theo và có thể hỗ trợ quá trình truy soát giao dịch.
3. Thu thập và lưu lại tất cả bằng chứng: Chụp màn hình các cuộc trò chuyện, lưu lại số điện thoại, số tài khoản của kẻ lừa đảo, các hóa đơn chuyển tiền… Đây là những bằng chứng cực kỳ quan trọng cho việc trình báo cơ quan chức năng.
4. Trình báo cơ quan công an: Mang tất cả bằng chứng đã thu thập được đến cơ quan công an nơi bạn cư trú để làm đơn trình báo. Bạn cũng có thể gửi cảnh báo trực tuyến qua Cổng thông tin điện tử của Bộ Công an hoặc các kênh tiếp nhận tin báo tội phạm mạng.
5. Cảnh báo cho người thân và bạn bè: Thông báo cho gia đình và bạn bè về vụ việc để họ cảnh giác, đồng thời ngăn chặn kẻ lừa đảo sử dụng thông tin của bạn để tiếp tục lừa họ.

7. Quy định pháp luật về scam tại Việt Nam

Tại Việt Nam, hành vi lừa đảo (scam) là hành vi vi phạm pháp luật và sẽ bị xử lý nghiêm khắc. Tùy theo tính chất và mức độ của vụ việc, scammer có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.

Theo quy định của Bộ luật Hình sự, hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản có thể bị phạt tiền, phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù, với mức án cao nhất có thể lên đến tù chung thân nếu chiếm đoạt số tiền đặc biệt lớn hoặc gây ra hậu quả nghiêm trọng.

Cụ thể, Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được quy định tại Điều 174 Bộ luật Hình sự. Ngoài ra, các hành vi sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử để thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản còn có thể bị xử lý theo Điều 290 với các khung hình phạt tăng nặng.

Trong những năm gần đây, các cơ quan chức năng đã triệt phá thành công nhiều đường dây lừa đảo quy mô lớn, xét xử và tuyên phạt những bản án thích đáng cho các đối tượng cầm đầu. Điều này cho thấy sự quyết tâm của pháp luật trong việc răn đe, ngăn chặn và bảo vệ người dân khỏi tội phạm công nghệ cao. Tuy nhiên, mỗi người dân vẫn cần là một “pháo đài” tự bảo vệ mình trước tiên.

8. Tổng kết và lời nhắn cảnh giác

Scam không phải là một khái niệm xa vời, nó hiện hữu ngay trong cuộc sống số của chúng ta và liên tục biến hóa với những chiêu trò ngày càng tinh vi. Cách duy nhất để đứng vững trước cơn bão lừa đảo là trang bị cho mình một lá chắn vững chắc bằng kiến thức và sự cẩn trọng.

Hiểu “scam là gì”, nhận diện được các dấu hiệu đáng ngờ và biết cách xử lý khi gặp sự cố là những kỹ năng thiết yếu trong thế kỷ 21. Hãy luôn giữ một cái đầu lạnh, một trái tim nóng và một tinh thần cảnh giác. Đừng để lòng tham hay sự sợ hãi che mờ lý trí của bạn.

AZWEB kêu gọi cộng đồng hãy cùng nhau chung tay phòng chống scam. Hãy chia sẻ bài viết này và những thông tin cảnh báo hữu ích đến người thân, bạn bè, đặc biệt là những người lớn tuổi và trẻ em. Mỗi lượt chia sẻ của bạn là thêm một người được bảo vệ, góp phần xây dựng một không gian mạng an toàn và lành mạnh hơn cho tất cả mọi người.

---

Phụ lục: Giải thích “Scam là gì?” bằng tiếng Anh (What is a scam?)

In English, a scam is a dishonest scheme or a fraudulent activity designed to obtain money or something else of value from people. It often involves tricking someone into believing something that isn’t true.

Essentially, a scam is a form of fraud. The person who carries out the scam is called a scammer.

Simple example: You receive an email saying you’ve won $1,000,000, but you need to pay a $100 “processing fee” to claim your prize. This is a classic scam. The prize doesn’t exist, and the scammer’s goal is to steal your $100.

---

Câu hỏi thường gặp (FAQ) về Scam

1. Scam khác Fraud và Spam như thế nào?

Nói một cách đơn giản: Spam là thư rác quảng cáo, không phải lúc nào cũng lừa đảo. Scam là một chiêu trò lừa đảo cụ thể nhằm lấy tiền hoặc thông tin của bạn. Fraud là thuật ngữ pháp lý bao trùm hơn, chỉ mọi hành vi gian lận để trục lợi, trong đó scam là một hình thức phổ biến.

2. Nếu lỡ cung cấp thông tin cho scammer thì phải làm gì ngay?

Hành động ngay lập tức!

• Nếu bạn cung cấp mật khẩu, hãy đổi mật khẩu của tất cả các tài khoản sử dụng mật khẩu đó.
• Nếu bạn cung cấp thông tin thẻ ngân hàng, hãy gọi ngay cho ngân hàng để khóa thẻ.
• Nếu bạn cung cấp mã OTP, hãy liên hệ nhà cung cấp dịch vụ (ngân hàng, ví điện tử) để kiểm tra các giao dịch bất thường và yêu cầu hỗ trợ.
• Hãy theo dõi chặt chẽ tài khoản ngân hàng và báo cáo của mình trong thời gian tới.

3. Có những website hay cơ quan nào uy tín để kiểm chứng và báo cáo scam không?

Có. Tại Việt Nam, bạn có thể tin tưởng vào các kênh sau:

• Để báo cáo: Cổng thông tin điện tử của Bộ Công an ( mục “Gửi phản ánh, kiến nghị về ANTT”), trang web của Cục An toàn thông tin, hoặc trình báo trực tiếp tại cơ quan công an địa phương.
• Để kiểm chứng thông tin: Luôn truy cập website chính thức của các tổ chức, doanh nghiệp. Bạn có thể kiểm tra các cảnh báo được phát đi trên các trang báo chí chính thống và các trang thông tin của chính phủ. Đối với các trang web, hãy kiểm tra kỹ tên miền để tránh các trang giả mạo (ví dụ: nganhang-acb.com là giả mạo, acb.com.vn mới là chính thức).

---

Nguồn tham khảo và liên kết chính thống

Nội dung trong bài viết được tổng hợp và tham khảo từ các nguồn thông tin uy tín, bao gồm các văn bản quy phạm pháp luật như Bộ luật Hình sự, các cảnh báo từ Cục An toàn thông tin (thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông), Cổng thông tin điện tử của Bộ Công an, cũng như các bài phân tích chuyên sâu trên các trang báo chí lớn và đáng tin cậy tại Việt Nam. Để có thông tin cập nhật nhất, bạn đọc nên thường xuyên theo dõi các kênh truyền thông chính thống này.

---

---